कुखुराको चल्ला व्यवस्थापन

चल्लाको अर्डर गर्ने

कुखुरा पालन गर्दा पहिलेनै कति वटा कुखुरा पाल्ने हो यकिन गरि सोहि अनुसारको यो जना बनाउनु पर्दछ । आफ्नो योजना अनुसारको खोर बनाएर खोरको क्षमता अुनसार कुखुराको चल्ला अर्डर गर्नु पर्छ । आफ्नो कुखुरा खोरको क्षेत्रफल यनिन गरे पछि कतिवटा वयस्क कुखुरा अट्ने हो, त्यसमा कम्तिमा ५ प्रतिशत थप गरी चल्ला किन्दा वा बुक गर्दा केही चल्लाहरुको मृत्यु भएतापनि घरको पूर्ण क्षमता अनुसार कुखुरा रहन्छन् । उदाहरणको लागि कुखुराको घरको क्षेत्रफल २००० बर्गफुट छ भने त्यसमा १००० गोटा लेयर्स राख्न सकिन्छ जस्मा  ५ प्रतिशत चल्ला बढी  बुक गर्दा  ५० वटा चल्ला थप हुन जान्छ । तर २ प्रतिशत चल्ला ह्याचरीले थप दिने भएकाले १००० चल्लामा २० गोटा थप प्राप्त हुने हुनाले ५३० गोटा चल्ला मात्र बुक गरे पुग्छ । धेरै संख्यामा कुखुरा पाल्दा यसले निकै फरक पार्छ ।

चल्लाको गुणस्तर

न्यून गुणस्तरका चल्लाहरु राखिएमा यस्ता चल्लाहरुलाई रोग लाग्न सक्ने र त्यस्ता चल्लाले अन्य चल्लाहरुलाई पनि रोग सार्न सक्ने सम्भावना हुन्छ । त्यसैगरी न्युन गुणस्तर का कमजोर चल्लाहरु ढिलो बढ्ने र  पछि गएर थोरै संख्यामा फुल पार्छन । न्यून गुणस्तर का चल्लाहरुको मृत्यु दर पनि अत्याधिक हुन्छ । राम्रा गुणस्तरका चल्लाहरुको पहिचान निम्न आधारमा गरिन्छ ।

राम्रो गुणस्तरको चल्लाहरु	न्यून गुणस्तरका चल्लाहरु
फुर्तिलो, चञ्चले	लोसे
चम्किलो अनुहार र रङ्ग	धमिलो अनुहार
शरीर सफा र सुकेको	शरीर भिजेको र च्यापच्याप लाग्ने
दुई ओटा चम्किला आँखा	विकृत आँखा, अन्धो
चुच्चो सिधा मिलेको	चुच्चा बाङ्गिएको, नमिलेको
नरम पेट	कडा र फुलेको पेट
खुट्टा र औंलाहरु सोझो, मिलेको	बाङ्गिएको
मलद्वार सफा	मलद्वार फोहोर
नाइटो राम्रो सँग बन्द भएको	नाईटो राम्रोसँग बन्द नभएको

 

ब्रुडिङ्ग

चल्लाहरुलाई एक दिनको उमेरदेखि आवश्यक तापक्रम, दाना, पानी आदि बैज्ञानिक ढंगले निर्मित ब्रुडरमा प्रदान गरी उपयुक्त वातावरण सिर्जना गरेर चल्लाहरु हुर्काउने प्रक्रियालाई ब्रुडिङ्ग भनिन्छ र चल्ला हुर्काउने स्थानलाई ब्रुडर भनिन्छ । फुल पार्ने जातका (लेयर)  चल्ला लाई ८ हप्ता सम्म ब्रुडिङ्ग गरीन्छ र त्यसपछि फुल नपारुन्जेलसम्म हुर्काउनको लागी ग्रोअर हाउसमा सारिन्छ । तर ब्रोईलर चल्लालाई ४ हप्तासम्म ब्रुडिङ्ग गरीन्छ र त्यसपछि सोहि घरमा ब्रुडरलाई हटाई ठाउ बढाएर बिक्रि गर्ने उमेर सम्म राखिन्छ ।

चल्ला ल्याउनु भन्दा पहिलेको तयारी

चल्ला ल्याउनु भन्दा करीब दुई हप्ता देखिनै कुखुरा राख्ने घरको तयारी शुरु गर्नु पर्छ । दाना पानीको भाँडो र अन्य उपकरणहरु प्रयोग गरिसकेको भए सफा गरी मर्मत गर्ने साथै ब्रुडिङ्ग कोठा पनि सफा गरी किटाणु मुक्त पार्नुपर्छ । यसको लागि घरको बाहिर र भित्रका भागहरु,  भुइँ, छाना र पर्खालमा भएको फोहोर र धुलो लाई सफा गर्नु पर्छ ।  भुईमा फोहोर टासिने हुनाले खोस्रेर सफा गर्नु पर्छ । त्यसपछि सफा पानीको फोहोराले पखाल्नुपर्छ । कुखुरा घरमा भएका हानिकारक जिवाणु, बिषाणु आदि लाई नष्ट गर्न संक्रमणमुक्त (Disinfectant) गर्ने झोलले स्प्रे गर्नु पर्छ । कुखुरा घरलाई सरसफाई र संक्रमणमुक्त गरे पछि नया ब्याच चल्ला राख्नको लागी करिब २ हप्ता खाली राख्नु पर्छ । कुखुरा घरमा प्रयोग गरिने उपकरणहरुलाई सफा गरिसकेपछि शुद्धिकरण गर्नु पर्छ । यस कार्यको लागि सबै उपकरणहरु एउटा सानो कोठामा राखी १०० वर्ग फिट स्थानको लागि १२० मि.लि. फरमल्डिहाइडमा ६० ग्राम पोटासियम परम्यागनेटको दरले हिसाब गरी राखेर कोठामा २० मिनेटसम्म झ्याल ढोका बन्द गरी राख्नु पर्छ । यसबाट पिरो ग्याँस निस्केर सबै किटाणु नष्ट पारी दिन्छ । यो कार्य गर्दा आफू उक्त कोठामा बस्नू हुदैन।

चल्ला ब्रुडिङ्गको तयारी

दाना पानीको भाँडो सोतर, चिक गार्ड, तातो दिनको लागी प्रयोग गरिने उपकरणहरु आदि चल्ला आईपुग्ने २/३ दिन अघिनै राखिसक्नु पर्छ । यसरी सबै कुरा तयारी गरेपछि चल्ला ल्याउनु २४ घण्टा अघिबाट ब्रुडरमा आवश्यक तापक्रम दिन शुरु गर्नु पर्छ । चल्ला तातो स्थानबाट टाढा नजाउन भनेर छेक्नको र लागि गोलो आकारमा कार्डबोर्ड, टिनको पाता वा प्लाईउड आदिलाई प्रयोग गरी ब्रुडरलाई घेरेर राखिन्छ, यसलाई चिकगार्ड भनिन्छ । यसको उचाई १.५ देखि २ फीटको हुन्छ र ब्रुडरबाट ३ फीटको दूरीमा हुनुपर्छ ।  चल्लाको आकार दैनिक बढदै जाने भएकोले चिकगार्ड लाई दैनिक अलिअलि बढाउँदै लाने र करिब एक हप्तामा पुरै हटाई सक्नु पर्छ । दाना र पानीको भाडाहरु होवरको बाहिरपटि वरिपरि राख्नु पर्छ । ब्रुडर तयारी गरी सोतर (काठको धुलो वा धानको भुस) लाई सबैतिर बराबरी पारी करीब ४ ईन्च मोटाई हुनेगरी ओछ्यानु पर्छ ।

चल्ला आएछिको व्यवस्थापन

चल्लालाई ह्याचरीबाट ल्याउँदा जतिसक्यो त्यति छिटो ल्याई  तयार भइसकेको ब्रुडरमा राख्नुपर्छ । ह्याचरीबाट चल्ला ढुवानीको लागि प्याकिङ बक्सामा राखेपछि सकेसम्म छिटो ब्रुडर घरमा पुर्याउनु राम्रो हुन्छ किनभने जतिधेरै समय चल्ला बक्सामा बस्छ, चल्लाको शरीरबाट त्यतिनै धेरै पानी शरीर बाट निस्कन्छ र निर्जलीकरण  हुन जान्छ । निर्जलीकरणले गर्दा चल्ला कमजोर भई शारीरिक वृद्धिदर कमहुने र मृत्युदर बढ्ने सम्भावना हुन्छ । चल्ला आईपुगेपछि स्वास्थ्यको स्थिति हेरी छिटो र सावधानीपूर्वक गिन्ती गरेर आवश्यक तापक्रम पूरा भैसकेको ब्रुडरघरमा चल्ला राख्नु पर्छ ।  साधारणतया एउट चल्लालाई ब्रुडरमा ५०—६० वर्ग सेन्टिमिटर स्थान चाहिन्छ । विद्युतीय उपकरणबाट संचालित ब्रुडरमा एक व्याचमा ५००, मट्टितेल बाट संचालित ब्रुडरमा २५० देखि ५०० वटा र ग्यॉस हिटरमा संचालित ब्रुडरमा २५०० वटासम्म चल्ला हुर्काउनु राम्रो हुन्छ ।

करीब २.५ फीट व्यास भएको होवरमा ५०० चल्ला ब्रुड गर्न सकिन्छ । चल्लाको शारीरिक वृद्धि छिटो हुने हुँदा दोश्रो हप्ताबाट होवरको उचाई क्रमिक रुपले बढाउँदै लाग्नुपर्छ । गर्मी मौसममा चल्ला हुकाउँदा खासगरी तराई क्षेत्रमा अधिक गर्मी हुने भएकोले दिउँसोको समयमा तापक्रम दिन आवश्यक पर्दैन तर मौसम हेरेर आवश्यक भएमा तापक्रम दिन पनि सकिन्छ । चल्लाहरु ल्याउँदा थाकेको र तिर्खाएको हुने भएकोले पहिले पानी दिनु पर्छ । पानी दिएको २ देखि ३ घण्टापछि दाना दिनु पर्छ । दानाको भाँडो होबरको छेउको वरीपरी राख्नु पर्छ । ब्रुडरमा प्रसस्त उज्यालो हुनुपर्छ यसले दानापानी खान सजिलो हुन्छ । शुरुमा नाङ्घलो, चिक ल्पेट वा बाक्लो कागजमा दाना दिनुपर्छ यसोगर्दा चल्लाले छिटो दाना खान सिक्छ र २ दिनपछि यसलाई हटाउनु पर्छ । यसरी दाना दिँदा थोरै तर धेरै पटक दिने गरेमा दाना फोहर हुँदैन र खेर जाँदैन । पछि उमेर अनुसारको दानाको भाडा प्रयोग गर्नुपर्छ । चल्लाले दाना पानी खाएको छकि छैन भनि राम्रोसँग ख्याल गर्नुपर्छ । पानी खान नजानेका चल्लालाई आफैले समातेर बिस्तारै चुच्चोलाई पानीमा छुवाएर पानी पिउन सिकाउनु पछ । त्यस्तै केही चल्ला दाना खान जान्दैनन् । दाना खाएका चल्लाको गॉड छाम्दा दानाले भरिएको हुन्छ । दाना राख्दा भाडामा आधा जति राख्नुपर्छ यसोगर्दा चल्लाले दाना पोख्न पाउँदैन ।

ब्रुडरको  प्रकारहरु

कुखुरा फार्मको आकार र उपलब्ध सुबिधाको आधारमा ब्रुडरहरु अनेक प्रकारका हुन्छन् । नेपालमा कृषकहरुले हालसम्म प्रयोगमा ल्याई नसेकको भएता पनि अन्य विकसित मुलुकमा चलनचल्तीमा रहेका विभिन्न प्रकारका ब्रुडरहरु छन् । नेपालमा हाल भएको कुखुरा पालनको विकासको क्रमलाई हेर्दा यस्ता ब्रुडरहरु भविष्यमा नेपाली कृषकहरुले पनि प्रयोगमा ल्याउन सक्नेछन् ।

१.  पुरै घर तातो पारेर: यो तरीकामा पु्रा ब्रुडर घरलाई केन्द्रीय ताप प्रणालीबाट तातो पारिन्छ । यसको लागि  तातोपानीका पाईप लाईन भुइको सतह मुनिबाट लानुको साथै तातो हावाको प्रबन्ध मिलाएको हुन्छ।

२.  तोकिएको स्थानमा मात्र तातो पारेर: यो तरिकामा  चल्लाको ब्रुडिङ्ग स्थान मात्र तातो पारिन्छ र तातो नपारेको ठाउँमा सित्तल हुन्छ  ।

३.  मिश्रीत तरीकाले तातो पारेर: यो तरीकामा चल्लालाई ब्रुडिङ्ग गर्ने स्थानमा केन्द्रीय ताप प्रणालीबाट तातो पारिन्छ र अन्य स्थानमा हिटर आदिबाट तातो पारीन्छ ।

४.  घरको सानो भाग तातो पारेर: यो तरिकामा मोटो प्लाष्टिक वा अन्य सामाग्रीले पर्दा लगाएर घरको एक भागलाई तातो पारेर चल्ला ब्रुडिङ्ग गरिन्छ ।

साधारणतया नेपालमा अधिकांश कृषकहरुले चल्ला हुर्काउँनको लागि छाता आकारको मेटलबाट निर्मित सामाग्रीलाई सिलिङ्गमा मेटलको सिक्रिले झुण्डाएर यसको मुनीपट्टि तातो दिनको लागि बल्बहरु राखि चल्लालाई ब्रुडिङ्घ गर्दछन् यसलाई होभर भन्दछन । चल्लाको उमेर बढ्दै गएपछि तापक्रमको आवश्यकता कम हुने हुनाले होभरलाई क्रमिक रुपमा जमिनबाट माथि सार्दैलानु पर्छ ।  चल्लालाई तापक्रम दिन बिभिन्न किसिमका उपकरण प्रयोगमा ल्याईन्छ जस्तैः

१.  विद्युतिय उपकरण: बिजुलीको चिम, हिटर

२.  ग्यास उपकरण: ग्याँस हिटर

३.  मट्टितेलबाट संचालित उपकरण: (बत्ती नभएको ठाउँमा) लालटेन, मट्टितेल हिटर आदि ।

४.  भुखारी संचालित उपकरण: (बत्ती नभएको ठाउँमा) कोईला, भुस, काठको धुलो आदि । यस्लाई ब्रुडरको  रुपमा थोरै कृषकहरुले मात्र प्रयोग गर्दछन् तर जाडो समयमा ब्रुडिङ्ग कोठाको तापक्रम बढाउनको लागि धेरै कृषकहरुले प्रयोग गर्दछन् । यसको प्रयोग गर्दा धुवाँ व्यवस्थापनमा ध्यान दिनुपर्छ । 

तापक्रम

चल्लाले २ हप्ताको उमेरसम्म शरीरमा तापक्रम पैदा गर्न नसक्ने हुँदा शुरुको अवस्थामा तापक्रम अति आवश्यक पर्छ । तसर्थ चल्ला ल्याउनु २४ घण्टा अगाडिबाट नै ब्रुडरलाई तताउन थाल्नु पर्छ ।

चल्ला ब्रुडिङ्घको उद्देश्य

• चल्लाहरु एकनासे हुनु
• उमेर अनुसारको तौल हुनु
• सही रुपले पखेटाको बिकास हुनु

धपेडी सहन सक्ने क्षमता बिकास हुनु ब्रुडरमा ठीक तापक्रम पुग्न सकेको नसकेको चेक गर्नुपर्छ र  यदि पुग्न नसकेको भएमा सुधार गर्नु पर्छ । ब्रुडरको तापक्रम नाप गर्न ब्रुडर मुनी सोतर बाट २ इन्च देखि ४ इन्चमाथि थर्मोमिटर झुन्डाउने र तापक्रम ३५० से. कायम गर्ने । त्यसपछि उमेर अनुसार निम्न बमोजिम तापक्रम  दिने व्यवस्था गर्नु पर्छ ।

उमेर (दिन)	१—२	७—१३	१४—२०	२१— २७	२८ दिन पछि
तापक्रम (डिग्री से)	३५०	२९०	२७०	२४०	२१०

 

व्यवहारिक रुपमा तापक्रम पुगेको नपुगेको भनि ब्रुडरमा चल्लाको स्थिति अनुसार थाहा पाउन सकिन्छ । चल्लालाई मौसम अनुसार ४–६ हप्ताको उमेरसम्म तापक्रम दिइन्छ । ब्रुडरमा आवश्यक तापक्रम भएमा चल्लाहरु आरामले दाना पानी खाएर बासेस्ेका हुन्छन । तापक्रम कम भएमा होभरको मुनि एकै ठाउँमा थुप्रिएर  बस्छन् भने तापक्रम बढी भएमा तापक्रमको श्रोतबाट टाढा भागेर ब्रुडरको छेउको बरिपरि बसेको हुनछन् र पानी बढी मात्रामा पिएर पातलो सुली निकाली सोत्तर चिसो बनाउँछन् । चल्ला ब्रुडिङ गर्दा  तापक्रमको साथै आद्रताको पनि ध्यान दिनुपर्छ ।

दाना र पानीको व्यवस्था

पानीको भाडा ब्रुडरको ठिक बाहिरपट्टि ५० चल्लाको लागि एउटा भाँडाको दरले हुने गरि राख्नुपर्छ । पानीको भाँडालाई दुई दिनसम्म सोतर माथि राख्ने र त्यसपछि ईटा वा काठ आदिलाई सोतरमाथि पारेर त्यसमा पानीको भाँडा राख्नुपर्छ यसले पानीमा तयारी ब्रुडर सोतर पर्न पाउदैन । पहिलो दिन पानीमा भिटामिन सी को साथै बजारमा कुखुराको लागि उपलव्ध ग्लुकोज (जीवनजल) निर्माताले तोके अनुसार वा पशु चिकित्सकको राय सल्लाह अनुसार पानीमा राखी ३ दिनसम्म दिनु पर्छ । त्यसपछि भिटामिन ए र बी कम्प्लेक्स एण्टीबायोटिक पानीमा मिसाएर ७ दिनसम्म दिनु राम्रो हुन्छ । आवश्यक संख्यामा दाना पानीको भाडा बढाउँदै जानुपर्छ । पानीको भाडामा लेउ लाग्ने हुनाले दैनिक बैसले सफा गरेर पानी दिनु पर्छ । त्यस्तै कुखुराको उमेर अनुसारको उपयु्क्त आकारको दानाको एउटा भाडो ५० वटालाई पुग्ने गरी राख्नु पर्छ ।                                                        

उपकरणहरु

कुखुरा घरमा पानीको भाँडो, दानाको भाडो, ब्रुडर, चिक गार्ड, ल्फेम गन,  तराजु, स्प्रेयर, सफा गर्ने उपकरण आदि हुनुपर्छ । करीब ३००० वटासम्मको कुखुरा खोरमा पानीको भाँडा दैनिक सफा गरेर पानी दिन सकिन्छ  भने १०००० सम्मको कुखुरा घरमा बेल आकारको पानीको भाँडो प्रयोग गर्नुपर्छ जसमा पानीको पाईपलाई ट्यांकीसँग जोडेर हमेसा पानी उपलब्ध गराउनु पर्छ । निप्पल ड्रिकरको प्रयोग १०,००० भन्दा बढीको कुखुरा घरमा राम्रो हुन्छ । एउटा पानीको भाँडा गोलाईको आकार अनुसार ५० चल्लालाई पुग्ने गरी राख्नु पर्छ ।                                                                                                  

आद्रता

हावामा मिसिएर रहने पानीको मात्रा लाई आद्रता भनिन्छ । कुखुरा खोरमा आद्रता बढी भएमा सोतरमा भएको चिसो सुक्न पाउँदैन । चल्लालाई पहिलो ३ दिनसम्म सापेक्षित आद्रता ६५—७० प्रतिशत कायम गर्नु पर्छ । यस अवधिमा आद्रता कम भएमा पानी प्यास बढी लाग्ने र पानी धेरै पिउनाले छेरपटी हुने र आहारा कम खाने हुनाले प्वाख ढिला विकास हुनुको साथै चल्लाको तौल पनि एकनासको हुँदैन । आद्रता बढाउनको लागि ब्रुडरमा एउटा ल्पाष्टीकको बाटामा पानी राखेर चल्ला नछिर्ने गरी जालीले ढकनी लगाएर राख्नु पर्छ । त्यसपछि आद्रता ५०—६० प्रतिशत कायम गर्नु पर्छ । तापक्रम र सापेक्षित आद्रता नजिक एउटै पोइन्टमा पुग्ने अवस्थालाई ड्यु पोइन्ट भनिन्छ । यो अवस्था श्रृजना भएको बेलामा मृत्यु दर बढ्ने गर्छ।         

भेन्टिलेसन

ब्रुडिङ्कको लागि मट्टितेलबाट चल्ने स्टोभ, लालटेन, कोईला, भुसेचुलो आदि प्रयोग गरेमा बढी धुवा जम्न गई चल्लालाई नोक्सानी हुने हुनाले बिजुलीको प्रयोग गरेको कोठामाभन्दा भेन्टिलेसन बढी व्यवस्थित हुनुपर्छ । चल्लाले स्वास फेर्दा हावासँग निस्कने पानीको साथै सुलीको मात्रा बढ्दै जाने भएकोले सोतर चिसो हुदै गएर एमोनीया ग्यॉस बढ्दै जान्छ जसले गर्दा शारीरिक वृध्दिमा असर पर्नुको साथै स्वास प्रस्वास सम्बन्धी रोग लाग्ने संभाबना बढ्छ । एमोनीया ग्यॉसले मानिसको आखाँ पिरो हुनेहुँदा यो ग्यॉस  बढेको सहजै थाहा पाईन्छ । तसर्थ ब्रुडिङ्क कोठामा स्वच्छ हावाको आवत जावत भएमा सोतर सुक्नुको साथै कुखुरा स्वस्थ्य रहन्छन् । तर ब्रुडिङ्कको समयमा धेरै हावाको आवत जावतले  ब्रुडिङ्क कोठाको तापक्रम र आद्रतामा पनि असर पार्ने हुनाले  भेन्टिलेसनको व्यवस्था मिलाउँदा बढी साबधान हुनु जरुरी हुन्छ ।

प्रकाश

चल्लालाई २ हप्ता उमेर सम्म २४ घण्टानै उज्यालो दिनुपर्छ यस्लेगर्दा दाना र पानीको भाँडो देख्न सजिलो हुन्छ । २ हप्ता उमेर पछि उज्यालोको मात्रा चाहि कम गर्दै जानु पर्ने भएकोले दिनको १ घण्टाको दरले घटाउदै लानु पर्छ र २५ दिनको उमेर भएपछि दिनको उज्यालो मात्र दिनु पर्छ । रातिको बेलामा हल्का उज्यालो राखे हुन्छ । २.९.१४. स्वास्थ्य सुरक्षा चल्लालाई उपयुक्त व्यवस्थापनमा पालिएतापनि यिनिहरुलाई बेलाबेलामा बिभिन्न संक्रामक रोग लाग्ने हुनाले त्यस्को बिरुद्धमा विभिन्न खोप लगाउनु पर्छ । त्यस्तै कक्सीडियोसीस रोगले पनि आक्रमण गर्ने भएको हुँदा यो रोग नलाग्ने औषधि दानामा राखेर खुवाउनु पर्छ र रोग लागेमा रोग निदान गरी उपयुक्त औषधि खुवाउनु पर्छ । त्यस्तै चल्लामा बिभिन्न किसिमका पेटका जुकाले सताउने हुनाले चल्लाको शारिरीक विकास कम हुने, छेरपटि लाग्ने आदि लक्षण देखिने हुनाले चल्लाको उमेर ६ हप्ता भएपछि पहिलो पटक र त्यसपछि हरेक महिना सुलीको जाच गराएर जुगाको औषधी दिनु उपयुक्त हुन्छ ।

चुच्चो काटने

चल्लाहरुमा एकआपसमा ढुङने र पखेटा तान्ने बानी हुनसक्ने भएकोले यसलाई कमगर्नको लागी चल्लालाई ६ देखी १० दिनको उमेरमा पहिलो पटक चुच्चो काट्न सकिन्छ ।