ब्रोइलर व्यवस्थापन

परिचय

ब्रोइलर कुखुरा मासु उत्पादनको लागि पालिन्छ । ब्रोइलर कुखुराको शरीरिक वृद्धि दर अत्याधिक रुपले हुने भएकोले यसलाई बिगत केहि बर्ष अघि सम्म २ महिनासम्म पालेर बिक्री गरिने चलन थियो र दुई महिनाको उमेरमा यिनीहरुको शारीरिक तौल करीब २.० के.जी. हुन पुग्दथ्यो । हाल प्रबिधिको बिकासले गर्दा उच्च नश्लको  ब्रोइलरको विकास भएको र यसलाई साथै यस्ता नश्ललाई सुहाउदो उपयुक्त दानाको उपलब्धताले गर्दा ब्रोइलरको परिभाषा नै  आसिक रुपमा बदलीन पुगेको छ । हालको परिभाषामा ब्रोइलर भन्नाले भाले र पोथी एकैसाथ वा भाले वा पोथी अलग ६–८ हप्ता उमेरसम्म मासुको लागि पालिने कुखुराको जात हो भन्ने बुझिन्छ । यसको मासु मुलायम, नरम, कमलो हुनाको साथै छातीको भागमा मासुले भरिएको हुन्छ । यो पहिलेको परिभाषा हो, तर  हाल प्रविधिको विकासले गर्दा ब्रोइलर कुखुरा ५ देखि ६ हप्ताको उमेरमा नै २ देखि २.५ के.जी तौलका हुन्छन र विक्री गरिन्छ । नेपालमा सेतो प्वाँख भएका ब्रोइलर कुखुरा पाल्ने गरेको र यहाँपालिएका ब्रोइलर जातका कुखुराहरुमा कब १००, कब ५००, कब एभिएन ४८, कब युरो, हबर्ड क्लासिक, हबर्ड फेक्स, लोहमान ईन्डिएन रिभर, मार्सल–आर, रोस ३८०, आर्बोर एकर्स, प्योरलाईन जेनेटिक्स, कसिलाआदि प्रमुख हुन् । कुखुराको मासु नेपालमा निकै लोकप्रिय हुदै गएकोले ब्रोईलर पालन व्यवसाय निकै फष्टाउँदै आएको छ । हाल बजारमा स्वास्थ्य र गुणस्तरीय ब्रोईलरको मासु उपलब्ध हुनुपर्ने उपभोक्ताहरुको चाहाना बढ्दै गएकोले वैज्ञानिक ढंगलब्रोईलर पालन गर्नु अपरिहार्य भएको छ । तसर्थ ब्रोईलर पालनमा सफलता हासिल गर्नकोलागि निम्न कुराहरुमा ध्यान पुर्याउनु पर्छ ।

१.  स्थान छनौट एवं खोर निर्माण

२.  एकै उमेरको कुखु्रा मात्र पाल्ने

३.  आवश्यक उपकरणको व्यवस्था

४.  गुणस्तरीय चल्लाको खरीद

५.  हरेक ब्याचकोलागि खोरको तयारी

६.  व्यवस्थापन

७.  हरेक ब्याचको रेकर्ड राख्न

८.  बजार व्यवस्थापन

दाना खपत तालिका

तालिका: ब्रोइलरको उमेर अनुसार तौल, दाना खपत तथा दानालार्इ मासमुा परिवतर्न दर

उमेर(दिन)	तौल (ग्राम)	दाना खपत (ग्राम)	दानालाई मासुमा परिवर्तन दर
८	१५०	११०	०.८५
१५	४००	३५०	०.९०
२२	७५०	८००	१.१०
२९	१०५०	१३६०	१.२३
३६	१६००	२२००	१.४७
४२	२०००	३५००	१.७५

श्रोतः टि. कोटाइ, ब्रोईलर फार्मीङ्घ (२००९).

माथिको तालिकाबाट यो बुझिन्छ की अत्यन्त राम्रो व्यवस्थापनमा ब्रोईलरले  ६ हप्ताको उमेरमा ३.५ के.जी दाना खाएर २ केजी तौलको बन्छ अर्थात दानालाई मासुमा परिवर्तन गर्ने दर (एफ.सि.आर) १.७५ रहेको छ । यसको मतलब १ केजी तौल बढ्नको लागि १.७५ केजी दाना चाहिन्छ । तर हाम्रो कृषकहरुले यो नतिजा प्राप्त गर्न सकेको छैन ।

नेपालमा ब्रोईलरको एफ.सि.आर दर करीब २.२ पाईन्छ अर्थात १ केजी तौल पुर्याउन २.२० केजी दाना खर्च गर्नु पर्ने हुन्छ ।  तसर्थ हामीले ब्रोईलर पालन व्यवस्थापनलाई निकै सुदृढ बनाउन जरुरी छ अनीमात्र यो व्यवसायबाट बढी फाईदा प्राप्त गर्न सकिन्छ । तसर्थ, ब्रोइलरलाई दिइने दानामा अन्य कुखुराको दानामा भन्दा बढी शक्रि र प्रोटिनको मात्र हुनुपर्दछ । ब्रोइलर उत्पादनबाट बढी फाइदा लिनको लागि दाना व्यवस्थापनको अलावा पाल्ने तरिका, तापक्रम र अन्य व्यवस्थापकीय कार्य उचित रुपले गरिनु अति आवश्यक हुन्छ । दाना दिने कार्यक्रम ब्रोइलरलाई १० फीटभन्दा बढी हिडन नपर्ने गरी दाना र पानीको भाँडो राख्नुपर्छ । हालको व्यवस्थापनमा ब्रोईलरलाई उमेरको आधारमा निम्न अनुसारको दाना दिनुपर्छ ।

ब्रोइलर स्टार्टर दाना : ०–२१ दिनसम्म दिने

ब्रोइलर ग्रोअर दाना : २२–४२ दिनसम्म दिने

ब्रोइलर फिनिसर दाना : ४३ दिनदेखि बिक्री गर्ने उमेरसम्म दिने

दाना अचानक परिवर्तन गर्दा चल्लाले दाना नखाने, अरुची हुने तथा अपच हुने भएकोले दाना एकैपटक परिवर्तन नगरी दुबै किसिमको दानालाई २५:७५, ५०:५० र ७५:२५ को दरले मिसाएर कम्तिमा चौथो दिनबाट पूर्णरुपमा दाना परिवर्तन हुनेगरी व्यवस्था गर्ने ।

• दाना दिन रात दुबै समयमा दिनु पर्दछ ।
• दाना खेर जान नदिन फिडरमा एक तिहाई तर पटक पटक दिनु पर्दछ ।
• खोर चिसो भएमा दानाको खपत बढी  हुन्छ ।
• फिडर होचो भएमा दाना बढी खेर जाने हुँदा ब्रोईलरको ढाडको लेबलमा फिडरको उचाई हुनु पर्दछ।

राम्रो व्यवस्थापन प्रणालीमा ब्रोइलरको उमेर अनुसार निम्न अनुपातमा दाना खाने, पानी खाने खोरमा बस्नको लागि क्षेत्र उपलव्ध गराउनु पर्दछ । 

तालिका: ब्रोइलरलाई बस्न, खान र पानी पीउने स्थान

क्र.सं.	चल्लाको उमेर	दाना खाने क्षेत्र (इन्च)	पानी खाने क्षेत्र (इन्च)	खोर वर्ग फीट
१	प्रथम र दाश्रो हप्ता	१.५	०.५	०.३
२	तेश्रो  र चौथो हप्ता	२.५	१.०	०.६
३	पाँचौ र छैठौ हप्ता	३.०	१.०	०.८
४	सातौ र आठौं हप्ता	४.०	१.०	१.०

उल्लेखित चार्ट गाईडलाइन मात्र हो । आधुनिक ब्रोइलरको हकमा प्राइमरी ब्रिडर कम्पनीले तोके अनुसार  उपलव्ध गराउनु राम्रो हुन्छ ।

पानी

कुखुराको शरीरमा ६० देखि७० प्रतिशत पानी रहनेहुँदायसले महत्वपुर्ण कार्यहरु गरेको हुन्छ जस्तैः शरीरको तापक्रमलाई कायम राख्र्ने, पाचन प्रक्र्रियामा मद्दत गर्ने, शरीरबाट फोहर पदार्थ निस्कासन गर्न मद्दत गर्ने तथा रगतको उत्पादनमा मद्दत गर्ने आदि ।

ब्रोईलर फार्ममा धेरै कृषकहरुले आफ्रनो फार्ममा बोरीङ्घ तथा ईनारबाट पानी निकाली गुणस्तर परीक्षण नगरी प्रयोग गर्ने गरेको पाईन्छ । फार्ममा न्यून गुणस्तरको पानीले गर्दा कुखुराहरुमा अनुमाननै नगरेका समस्याहरु देखिन्छ र कुखुराको धेरै जस्तो रोग पानीको कारण बाटनै हुने भएकोले कृषकहरुले ठूलो नोक्सानी व्यहोर्नु पर्ने हुन्छ ।ब्रोइलर लाई सधैं ताजा सफा पानी प्रशस्त मात्रामा दिनुपर्छ । ब्रोइलरमा पानीको खपत मौसम हेरी दानाको खपत भन्दा २ – ३ गुण बढी हुन्छ । अर्थात् १ के.जी दाना खाएपछि २ – ३ लिटर मानी पिउँछ ।

पानी स्वाँद, रङ्घ र गन्ध नभएको तर सफा र स्वच्छ हुनुपर्छ । बिभिन्न प्रकारको खनिज लवणले  पानीको स्वाँदमा असर गर्छ । बढीमात्रामा आईरन र म्यागनिज सल्फेटले गर्दा पानीको स्वाँद तितो हुनजान्छ । यस्तो पानीले गर्दा कुखुराको उत्पादनमा ह्रास आउँछ जस्तै तौल नबढने, दाना खपतको तुलनामा शारीरिक बृद्धि कमहुने, मृत्युदर बढने देखिन्छ ।

कुखुराको लागि दिने पानीमा घुल्ने ठोस पदार्थको मात्रा १००० भन्दा कम, पि.एच ६.८ देखि ७.५ सम्म र कोलीफर्म जिवाणु संख्या प्रति एम एल पानीमा ५० भन्दा बढी नभएको उपयुक्त हुन्छ । तसर्थ पानीको नमुनालाई प्रयोगशलामा जँचाएर राम्रो गुणस्तर भएको पानी मात्र दिनुपर्छ । कुखुराको लागि दिने पानी मानिसले पिउने सरहको गुणस्तरको हुनुपर्छ र निम्न अनुसार दिनुपर्छ ।

• सफा, स्वच्छ, तथा ताजा पानी यथेष्ट मात्रामा उपलव्ध हुनुपर्ने ।
• पानीको तापक्रम कुनै पनि हालतमा कोठाको तापक्रम भन्दा बढी हुनु हुँदैन ।
• पानी दिने भाँडा दैनिक दुई पटक राम्रो संग सफा गरेर मात्र पानी दिने गर्नु पर्दछ ।
• पानीको भाँडामा चल्लाहरु पसेर फोहर गर्न नसक्ने खालको हुनु पर्छ ।
• पानीको भाँडामा चल्लाको चुच्चो राम्रोसंग डुब्ने गरी पानी भर्नुपर्दछ ।
• पानीको भाँडा वरिपरी पानीले सोतर भिज्ने हुँदा भिजेको सोतरलाई फेरि दिनु पर्दछ ।
• कुखुरामा पानीको खपत मौसम अनुसार फरक पर्छ तापनि साधारणतया दानाको अनुपातमा पानीको खपत दुई गुना बढी हुन्छ । गर्मीको मौसममा तीन गुनाभन्दा पनि बढी पानी खपत हुन्छ।

पानी उपचार गर्ने तरिका

ब्लिचिंग पाउडरबाट : ५ ग्राम ५ लीटर पानीमा मिसाउने र थिग्रिन दिने । थिग्रेको भाग फालेर १००० लीटरमा मिसाउने  र कुखुरालाई खुवाउन दिने ।

सोतरको व्यवस्था

सोतरको लागि धानको भुस वा काठको धुलो प्रयोग गर्न सकिन्छ । धानको भुस प्रयोग गर्दा २० देखि २५ प्रतिसत चिस्यान हुनुपर्छ । यो भन्दा कम चिस्यान भएमा सोतरमा धुलो निस्कने र योभन्दा बढी चिस्यान भएमा सोतर चिसो भईरहन्छ । सोतरमा चल्लाको सुलीबाट र पानीको भाडोबाट पानी पोखिएर चिसो भई लट्टा पर्ने हु‘दा त्यस्तो घरमा भेन्टिलेसनको कमी भएमा विभिन्न रोगहरु लाग्न सक्छन् । त्यसकारण सोतरलाई सुख्खा राख्न जरुरी हुन्छ । यसकोलागि सोतरलाई बारम्बार ओल्टाई पल्टाई गर्नु पर्छ, लट्टा परेको र पानीको भाँडा वरिपरिको चिसो सोतर हटाउनु पर्छ ।सोतर चिसो भएको बेलामा उपयुक्त भेन्टिलेसन कायम गर्नुको साथै चुन ४ के.जी. प्रति १०० वर्गफुट को दरले छर्ने । सोतर धेरै मात्रामा हटाएको भएमा नयाँ सोतर थप्नुपर्छ ।

प्रकाश

चल्लालाई दुई दिन सम्म २४ घण्टामा २३ घण्टा उज्यालो दिनु पर्छ जस्ले गर्दा दानापानीको भाँडो देख्नलाई  सजिलो हुन्छ । त्यसपछि नहटाउन्जेल सम्म दैनिक १८ देखि१९ घण्टा उज्यालो दिनु राम्रो मानिन्छ । यसरी केही घण्टा थोरै मात्र उज्यालोमा राख्दा कुखु्रामा रोगसँग लडन सक्ने क्षमता अभिवृध्दि हुनुको साथै अचानक मृत्यु हुने र खुट्टामा हुने समस्या कम देखिन्छ । शुरुमा बिजुलीको बल्ब उज्यालोको लागि प्रयोग गर्दा ६० वाट प्रति १०० वर्गफुट आवश्यक पर्छ । त्यसपछि उज्यालोको मात्रा घटाउदै जानुपर्छ । बिजुलीको बल्बमा धुलो लागेर उज्यालो कम आउने भएकोले बल्ब लाई हरेक हप्ता सफा गर्नुपर्छ । अन्य कुखुरालाई जस्तै ब्रोइलर घरमा पनि हावाको राम्रा ओहर दोहोर हुनु पर्दछ । ब्रोइलर लाई राम्रो व्यवस्थापनमा पाल्दा चु्च्चो काट्नु पर्दैन । ब्रोइलरबाट बढी फाइदा लिन ६ हप्तासम्म पाल्नु पर्ने र सबै ब्रोइलरलाई एकै पटक बिक्री गरेर कुखुरा घरलाई सफा गरी किटाणमुक्तु पारेर २ हप्ता पनि पनुः अर्को लट राख्न सकिन्छ । यसरी एक लट ब्रोइलर कुखुरा पाल्न ६ हप्ता सम्म लाग्ने र खोर सफा पारि अर्को लट राख्नको लागी तयारी पार्न २ हप्ता गरी १ लट ब्रोइलर पाल्न ८ हप्तालाग्ने भएकोले चुस्त र व्यवस्थित तरिकाले ब्रोइलर पाल्दा १ वर्ष मा एउटा घरमा ६ लट पाल्न सकिन्छ । खोप तालिका आवश्यकता अनुसार फेरबदल हुनसक्छ । रानीखेत रोग बिरुद्धको खोप धेरैजसो ह्याचरीमा नै एक दिनको उमेरमा लगाइको हुन्छ तसर्थ कृषकले लगाउनु पर्दैन । यदि खोप नलगाएको भएमा उल्लेखित तालिका अनुसार गर्नुपर्छ । ब्रोईलरको अन्य व्यवस्थापन कार्य लेअर कुखुराको अनुसार नै हुनेछ ।