पृष्ठभुमि
कुनै पनि राष्ट्रको विकासका लागि स्वस्थ जनशक्ति तथा उपलब्ध प्राकृतिक श्रोत साधनको उपयोग आवश्यक हुन्छ । स्वस्थ जनशक्तिको उत्पादनका लागि पोषणयुक्त आहाराको महत्वपुर्ण योगदान हुन्छ । प्रोटीन शारिरीक तथा मानसिक विकासका लागि अपरिहार्य पोषक तत्व हो । सामान्य मानिसलाई ४५ ग्राम प्रोटीन प्रति दिन आवश्यक पर्दछ जसको एक तिहाई भाग प्राणीजन्य श्रोतबाट प्राप्त हुनु पर्दछ । यसप्रकार करिब ५.५ किलो प्रोटीन प्रति व्यक्ति प्रति वर्ष आवश्यक हुन आउँदछ । माछा सर्वोत्तम एवं सस्तो प्राणी प्रोटीनको रुपमा विश्वभरी नै प्रख्यात छ । कुनै राष्ट्रले माछाबाट नै प्राणी प्रोटीनको आवश्यकता पुरा गर्न चाहन्छ भने त्यहाँ माछाको उपलब्धता करिब २८.५ के.जी. प्रति व्यक्ति प्रति वर्ष आवश्यक हुन्छ । नेपाल प्राणी प्रोटीन आपुर्तिमा निकै कमजोर राष्ट्र हो । यहाँको कुल आवश्यकताको करिब ५० प्रतिशत मात्र परिपुर्ति हुन सकिरहेको छ जसमा मत्स्यको योगदान २० प्रतिशत मात्र छ । नेपालमा माछाको उत्पादन करिब २.७ के.जी. प्रति व्यक्ति प्रति वर्ष मात्र छ । जबकि विकसित मुलुकहरुमा यसको उपयोग २८ के.जी प्रति व्यक्ति प्रति वर्ष छ भने विकासशीलल राष्ट्रहरुमा करिब १.१ के.जी. प्रति व्यक्ति प्रति वर्ष रहेको छ ।
मत्स्य प्रोटीन अन्य प्रोटीनको तुलनामा अधिक पाचनयोग्य तथा एमिनो एससिडको मात्रा मानव शरिरलाई आवश्यक अनुपातमा रहेको हुँदा यसको पुर्ण उपयोग हुने गर्दछ, साथै माछामा ओमेगा ३, फ्याट्टी एसिड अधिक मात्रामा उपलब्ध हुने भएको हुँदा यसलाई स्वस्थकर मासुको रुपमा चिकित्सकहरुद्वारा प्रमाणित गरिएको छ । यसैकारणले गर्दा प्रेशर, कोलेस्ट्रोल, मुटुका बिरामीहरुले समेत यसको सेवन गर्न सक्दछन्, खासगरी गर्भावस्थामा माछाको अधिक सेवन गर्दा शिशुको बुद्धि तिक्ष्ण हुनुका साथै स्वस्थ तथा निरोगी हुन्छ तथा यसको नियमित सेवनले विभिन्न रोगहरुबाट बचावट गर्नका साथै तिक्ष्ण बुद्धि बनाउन एवं वृद्धावस्थामा भुल्ने लक्षणबाट समेत बचाई मानसिक एवं शारिरीक रुपले स्वस्थ जनशक्ति निर्माणमा महत्वपुर्ण भुमिका निर्वाह गर्दछ, फलस्वरुप माछाको माग नेपाल लगायतका मुलुकहरुमा बढ्दै गई रहेको छ ।
माछाको उत्पादन दुई प्रकारले हुने गर्दछ ।
- प्राकृतिक जलाशयहरुमा उत्पादन भई रहेका माछाहरुलाई समातेर
- पानीको उपयोग गरि मत्स्य पालन गरेर
मानविय विकास एवं प्राकृतिक कारणहरुले गर्दा प्राकृतिक जलाशयहरुबाट माछाको उत्पादन दिनानुदिन घट्दै जाने निश्चित छ तसर्थ बढ्दो जनसंख्यालाई पोषणयुक्त आहारा उपलब्ध गराउन मत्स्य पालन अपरिहार्य हुन आउँदछ । खास गरि नेपाल जस्तो पानीको धनी देशमा पानीको समुचित उपयोगद्वारा मत्स्य पालनलाई निकै अगाडी बढाउन सकिन्छ ।