माटोको बनोट
पोखरीको निर्माणमा माटोको महत्वपुर्ण भुमिका हुन्छ किनकी पोखरीको उत्पादकत्व तथा पानी अड्ने क्षमता प्रत्यक्ष रुपमा माटोको बनोट माथि निर्भर गर्दछ । चिम्ट्याइलो माटो पानी अडाउन सबभन्दा राम्रो माटो हो । तर यसका कणहरु पानीमा तैरी राख्ने भएकोले पोखरीको पानीलाई धमिलो पारी प्रकाशलाई अवरुद्ध पार्नुका साथै आवश्यक पोषक तत्वहरुलाई आफुमा बांधी पोखरीलाई अनुत्पादक बनाउँदछ । तसर्थ चिम्ट्याइलो दोमट माटो मत्स्य पालनको लागि सबैभन्दा बढी उपयुक्त मानिन्छ । बलौटे माटोको पानी राख्न सक्ने क्षमता कम हुन्छ । साथै सोबाट तयार पारिएको डिल कमजोर हुन्छ । तसर्थ बलौटे माटो भएको स्थानमा पोखरी निर्माण गर्नु हुँदैन ।
माटोको नमुना संकलन
जमिनको सबैतिर तथा सबै सतहको माटो एकनासको हुँदैन । तसर्थ पोखरी निर्माण हुने स्थलको पुर्ण प्रतिनिधित्व हुने गरी विभिन्न स्थानबाट माटोको नमुना संकलन गरिनु पर्दछ । नमुना संकलन गर्दा पोखरी खनिने गहिराइ भन्दा ३० से.मी. मुनी सम्मको माटो संकलन गर्नु पर्दछ । माटोको बनोट अध्ययनका लागि प्रत्येक विन्दुको, फिट गहिराईको माटो संकलन गरिनु पर्दछ । गहिराईबाट माटोको नमुना लिने कार्य खाडल खनेर वा पाइप अगर (soil auger) बाट गर्न सकिन्छ ।
माटोको भौतिक अवस्था जांच्ने तरिका
१. डल्ला परिक्षण (ball test) तरिका
- माटोलाई भिजाइ सानो गोला बनाउने,
- गोलालाई घाममा सुकाउने,
- गोला पुरै सुकेपछि हातमा लिई थिचेर पटाल्ने प्रयास गर्ने,
- माटोको गोला फटेन भने वा गाह्रो गरी फुट्यो भने पोखरी निर्माणको लागि उपयुक्त हो तथा सजिलै फुट्यो भने अनुपयुक्त हो ।
अथवा
- माटो भिजाई डल्ला बनाउने,
- माटोको डल्लालाई केही माथि फाली पुनः हातमा समात्ने,
- डल्ला जस्ताको तस्तै रहेमा राम्रो र फुटेर गएमा नराम्रो ठहरिन्छ ।
२. रिवन परिक्षण तरिका
- माटोलाई भिजाई मुट्ठी बन्द गर्ने,
- बुढी औंलाले माटोलाई थिच्ने,
- माटो निस्कँदा लामो रिवनको आकार लिई निस्किन्छ भने माटो मत्स्य पालनको लागि उपयुक्त हो यदि माटो निस्कँदा छिट्टै टुक्रा भएर गयो भने अनुपयुक्त हो ।
३. पानीको चुहावट नाप्ने तरिका
- पोखरी खनिने गहिराई सम्मको खाडल खन्ने,
- ४ से.मी. डायमिटरको पाइप उक्त खाडलमा २० से.मी. अझ तल धसाउने,
- पाइपलाई पुरै पानीले भर्ने र जग्गालाई भिज्न दिने तथा पुनः पाइपलाई भर्ने,
- एक निश्चित समयपछि (२४ घण्टा) पाइपमा पानी कति घटेको रहेछ नाप्ने र तीन पटक यस क्रियालाई दोहोर्याउने,
- निम्न सुत्रको प्रयोग गरी चुहावटको मात्रा निर्धारण गर्ने ।
चुहावटको मात्रा = पानी घटेको मात्रा (से. मि.) / पानी घटेको समय (दिन)
४. नमुना माटोको संरचनामा पत्ता लगाउने तरिका
- विभिन्न किसिमका माटोका कणको संरचना प्रतिशतको आधारमा माटोको वर्गीकरण गरी उपयुक्त छ, छैन ज्ञान गर्नु पर्दछ ।
- सफा पारदर्शी शिशाको भांडो लिने,
- भांडामा आधी माटोको नमुना राख्ने तथा बांकी पानी थप्ने,
- पानी र माटोलाई राम्ररी घोल्ने र ६–८ घण्टा थिग्रिन दिने,
- भांडामा विभिन्न तह देखिन्छ । सबभन्दा तल बालुवा, बालुवा माथि पांगो माटो, पांगो माटो माथि चिम्टयाइलो तथा सबभन्दा माथि जैविक पदार्थ
- यी विभिन्न तहको नाप गरी विभिन्न माटोका कणहरु कुन अनुपात वा प्रतिशतमा छन्, ज्ञान गर्न सकिन्छ ।
माटोको संरचना परिक्षण = (माटोको तहको मोटाइ / कुल माटोको मोटाइ) * १००