अदुवाको सुठो
नेपालमा परम्परागत रूपमा दुई तरीकाबाट अदुवा प्रशोधन गरी सुठो बनाइन्छ । उन्नत तरीकाबाट सुठो बनाउन शुरूवात भइसकेको छ । यी विभिन्न तरीकाबाट सुठो बनाउने तथा यसबाट हुने फाइदा तथा बेफाइदाहरू बारे तल उल्लेख गरिएको छ।
स्थानीय विधि
स्थानीय विधिअनुसार ताजा अदुवालाई रामा्रेसग पखाल्नुपर्दछ । पखालेको अदुवालाई बोक्रा नहटाइकन बासको तख्ताबाट बनाएको भट्टीमाथि तह पारी राख्ने । उक्त भट्टीमा प्रशस्त तातो धुवाले अदुवालाई भेट्ने गरी आगो बालिदिने । यसरी तातिएको अदुवालाई तातै अवस्थामा हातले थिचेर डल्लाहरू बनाउने । सो डल्लाको भित्री भाग समेत सुक्ने गरी ३–४ दिनसम्म सोही भट्टीमा आगो लगाई सुकाउनुपर्दछ ।
तस्वीर १६: तयार सुठो
फाइदाहरू
⦁ घाम नलाग्ने मौसममा पनि सुठो बनाउन सकिन्छ
⦁ कीराको प्रकोप कम हुन्छ
बेफाइदाहरू
⦁ बोक्रा नफालेको र धवुाले गर्दा सठो कालो र अनाकषर्क देखिन्छ
⦁ तातोका कारण सुठोमा तेल र वास्नाको मात्रा कम हुन्छ
⦁ आकर्षक र गुणस्तरीय नभएकाले औसत बिक्रीमूल्य कम हुन्छ
⦁ दाउरा प्रयोग गरिने भएकोले धुवाले गर्दा वातावरणलाई नराम्रो असर पार्दछ ।
घाममा सुकाएर बनाउने तरीका
⦁ अदुवामा भएको माटो, जरा र डाठहरू हटाई गानोलाई सफा पार्ने, तर पानीले भने पखाल्नुहुदैन
⦁ ५–६ फीट लामो र २ फीट गहिराइ भएको मानिस बस्न हुने १.५–२ फीट चौडाइको अंग्रेजी ‘ख’ आकारको काठको फल्याकको डुढ बनाउनुपर्दछ
⦁ बीचमा काचो अदुवा करीब २०–२५ के.जी.जति राखी दुवैतर्फ १/१ जना बलियो मानिस बसी जुत्ता या बुट लगाई खुट्टाले माड्ने र त्यसलाई २ दिनसम्म घाममा सुकाई फेरि माड्ने
⦁ यसो गर्दा धेरैजसो बोक्राहरू हटिसकेका हुन्छन्
⦁ बोक्रा हटाउने काम सिद्धिएपछि कमेरो–माटोले पोत्ने र घाममा ६–७ दिनसम्म सुकाउने । हरेक बेलुकीपख (३–४ बजेतिर) बासको मान्द्रो वा ढुङ्गामा राखी हातले माड्ने । यसो गर्नाले पोतेको माटो झर्छ र सुठो फुस्रो सेतो देखिन्छ
⦁ यसरी राम्रो सुकेको सुठो बनाउनलाई १५–२० दिनसम्म घाममा सुकाउनुपर्दछ ।
फाइदाहरू
⦁ सूर्यको तापबाट सुकाइने भएकाले प्रशोधन कार्यका लागि दाउराको आवश्यकता पर्दैन
⦁ भट्टीमा सुकाएको सुठोको तुलनामा यो आकर्षक देखिन्छ र बढी मूल्यमा बिक्री हुन्छ ।
बेफाइदाहरू
⦁ बोक्रा फाल्ने प्रक्रिया ठीक नभएकाले बोक्रामुनि रहेको तेलको ग्रन्थी नष्ट भई सुठोमा तेलको मात्रा घट्दछ
⦁ बोक्रा फाल्ने कार्य घरका कटोकटेी र बढूाबढूीहरूले गर्न सक्दनैन्
⦁ सुठो बनाउनुअघि अदुवालाई पानीमा धोइन्न, जसबाट सुठोको गुणस्तर घट्न जान्छ
⦁ घाम कम लाग्ने मौसम वा स्थानहरूमा यो विधि अपनाउन गाह्रो हुन्छ
⦁ राम्रोसग नसुकिकन भण्डारण गरेमा रोग र कीराको प्रकोप बढ्न जान्छ ।
उन्नत तरीकाबाट सुठो प्रशोधन विधि
सुठो बनाउन कम रेसा भएको अदुवाको जातको प्रयोग गर्नुपर्दछ । रेसा भएको अदुवाबाट सुठोको मात्रा धेरै बने तापनि गुणस्तरीय भने हुदैन । सल्यान, इलाम र भोजपुरका स्थानीय जातहरूलाई सुठोको लागि उपयुक्त मानिन्छ । सुठोको लागि प्रयोग गरिने अदुवालाई उपयुक्त समयमा खन्नुपर्दछ । चाडो खनिए सुठो चाउरिएको हुने र ढिलो खनिए रेसा बढी हुने भएकाले गुणस्तर घट्ने हुन्छ ।
चुनपानीले उपचार नगरी सुठो बनाउने तरीका
अदुवाको गानालाई राम्ररी पानीले पखाली सफा ठाउमा मान्द्रो वा पोलिथिन–सीट ओछ्याई सिमेन्ट–प्लाष्टर गरेको सफा भुइमा राख्ने । रोग–कीराका लक्षण देखिएका पानाहरू हटाउने, स्वस्थ पानाहरू हातले भाचेर ५–६ से.मी. लम्बाइका टुक्राहरू बनाउने । बासको कप्टेरा प्रयोग गरी बोक्रामुनि रहेको तेलग्रन्थीलाई असर नपर्ने गरी सम्पूर्ण बोक्रा छाडोई सफा पानीले धुने। त्यपछि अदवुालार्इ १२–१५ दिनसम्म सकुाउने। सालोर ड्रायरको प्रयोग गर्ने हो भने ५–६ दिनमै सुठो तयार गर्न सकिन्छ ।
राम्ररी सुकेको सुठोमा १०% भन्दा कम चिस्यान हुनुपर्दछ, जुन सफा ओभानो कोठामा काठको तख्तामाथि ८–१० महीनासम्म सुरक्षितसाथ भण्डारण गर्न सकिन्छ । तर, १–२ महीनामा एकपटक जाची घाममा सुकाउदा अझ राम्रो हुन्छ ।
चुनपानीको प्रयोगद्वारा गुणस्तरीय सुठो बनाउने तरीका सर्वप्रथम २०० ग्राम चुन १० लिटर सफा पानीमा मिसाई राम्ररी घोल्ने र आधा घण्टासम्म थिग्रिन दिनुपर्छ । सफा झोललाई निकाली थिग्रिएको ठोस पदार्थलाई हटाउने । यसरी तयार पारिएको चुनपानी (२% को झोल) मा माथि उल्लेख गरिएअनुसार बोक्रा हटाइएको अदुवालाई ६ घण्टासम्म डुबाएर राख्ने । त्यसपछि अदुवा झिकेर घाममा सुकाउने । यसरी चनुपानीमा डबुाई सकुाउने कार्य २–३ पटक दाहोर्याउनपुर्छ, जसले सुठालाई आकर्षक देखिन मद्दत गर्दछ । यस तरीकाबाट बनाइएको सुठालाई सुक्नलाई करीब १५ देखि १७ दिन लाग्दछ । यस तरीकाबाट तयार पारिएको सुठो ठूलो साइजको, आकर्षक र चम्किलो हुने हुदा बजारमा बढी मूल्यमा बिक्री गर्न सकिन्छ ।
गुणस्तरीय सुठोका गुणहरू
⦁ सुठो कागती–र·को आकर्षक र पोटिलो हुनुपर्दछ
⦁ सुठो ३–४ औला भएको र २–२.५ इञ्च (५–६ से.मी.) लामो हुनुपर्दछ ।
⦁ सुठामा चिस्यान १०% भन्दा कम हुनुपर्दछ ।
⦁ तेलको मात्रा १.५% भन्दा बढी (२% सम्म) हुनुपर्दछ ।
⦁ आलियोरेजिन ६% भन्दा बढी र रेसाको मात्रा ४% भन्दा कम हुनुपर्दछ
⦁ सुठाको अलावा अन्य वस्तुको मिसावट मात्रा ०.५% भन्दा बढी हुनुहुदैन
कीटनाशक, रोगनाशक बिषादीहरू तथा अल्फाटक्सिनको मात्रा हुनुहुदैन । अदुवाको ताजा उत्पादनभन्दा पनि प्रशोधनपश्चात् विभिन्न वस्तुहरूका रूपमा बजारमा बिक्री–वितरण गर्न सकिएमा राम्रो बजार मूल्य पाउने निश्चित छ । ताजा अदवुालार्इ ढवुानी गर्न तथा उपयक्तु तरीकाले भण्डारण गर्न पनि समस्या हुने भएकाले प्रशोधित वस्तुलाई नै बढी प्राथमिकता दिनु उचित देखिन्छ । प्रशोधित वस्तुलाई प्राथमिकता दिन सकियो भने यसको आपूर्ति अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्म पनि सहजै गर्न सकिन्छ । किनकि यसको बजार नपोलमा मात्र सीमित नभर्इ अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्म फैलिएको छ । गुणस्तरीय प्रशोधनका लागि भने प्रचुर मात्रामा उत्पादन गर्नुका साथै यससम्बन्धी उद्योगहरूको पनि स्थापना भएको हुनु जरूरी हुन्छ । उद्योगहरू स्थापना गर्न सकिएमा अदुवा प्रशोधनबाट निम्न उल्लेखित वस्तुहरू उत्पादन गर्न सकिन्छः