तोरी बाली

परिचय
तोरी एक बहुउपयोगी बाली हो जसलाई अंग्रेजीमा रेपसिड (Rapeseed) भनिन्छ । यसको वैज्ञानिक नाम ब्रासिका क्यामपेसट्रिस भार. तोरीया (Brassica campestris var. toria) हो । यो  cruciferae परिवारमा पर्दछ । यसको उचाई ४५–१५० से.मी. हुन्छ । तोरीको तेल संसारमा तेस्रो प्रमुख हो भने भाटमाश पहिलो र पाल्मतेल दोस्रो स्थानमा पर्दछन् भने तोरी नेपालको महत्वपुर्ण तेलबाली हो ।  खेती गरिएको धेरै भाग तोरी खेतीले ओगटेको हुन्छ । तोरीमा तेलको मात्रा ४० देखी ४५ प्रतिशत र प्रोटिन २४ प्रतिशत हुन्छ ।
नेपालमा प्रति व्यक्ति ४.५ लिटर प्रति बर्ष तेल खाने गरेको अवस्था छ भने विश्व खाध संगठनको सिफारिस मात्रा १४.५ प्रति व्यक्ति हो जसले तोरी खेतीको अवसरको बारेमा जनाउछ । 

उत्पति 
तोरीमा सबै भन्दा पहिलो लिखिल विवरण भनेको प्राचीन संस्कृतको किताब २०००–१५०० वि.सि मा पाइएको थियो । यसको उत्पति पूर्वी अफगानस्तान र योसँग जोडिएको भारत र पाकिस्तानको भु–भागबाट भएको मानिन्छ । 

विभिन्न जिल्लामा तोरी बालीको वस्तु स्थिति २०१५/१६

तेल तथा तोरी बालीको महत्व र उपयोगिता

• तोरीको तेलमा २ देखी ४ केसरा लसुन पकाएर जोर्नीहरुमा मालिस गर्दा  तूरुन्त सन्चो गराउछ ।
• तोरी, रायोको धूलो/तेल अचारमा हाल्दा अति मिठो र स्वादिलो हुन्छ ।
• तोरीको साग पोसिलो र लावणयुक्त र लोकप्रिय मानिन्छ ।
• तोरीको मुन्टा घाममा सुकाएर, बेसन हालेर मास्यौरा÷गुन्द्रक तयार गर्न सकिन्छ ।
• यसको तेल कपालमा लगाउ र औषधिको रुपमा प्रयोग हुन्छ ।
• यसको तेल साबुन तथा ग्रीज बनाउनमा प्रयोग हुन्छ ।
• यसको पिना बस्तुलाई खुवाउन तथा मलको रुपमा प्रयोग गरिन्छ ।
• यसको हरियो डाठ पात बस्तलाई खुवाउन प्रयोग गरिन्छ ।
• तोरी/रायोको तेल छाला उधोगमा छाला नरम पार्न प्रयोग गरिन्छ ।
• यसको तेल प्रयोगको रुपमा संसार भरिमा तेस्रो स्थानमा पर्दछ ।
• तोरी/रायोको तेलमा बनाएको परिकारहरु स्वादिलो तथा मनमोहक हुन्छ ।

तोरी खेती नेपालको तराई र मध्य पहाडी जिल्लाहरुमा गरेको पाइन्छ । यसको उद्योग स्थापना गर्न नेपालमा प्रचुर सम्भावना ब्याप्त छन् । उद्योग स्थापना गर्न मुख्य आवश्यकता भनेको राम्रो तोरी मिल नै हो । ठुला ठुला मिलहरु जसले तोरीबाट धेरै भन्दा धेरै तेल निकालोस, यस्ता मिलहरुको स्थापनाबाट तोरीको प्रशोधन गर्न सकिन्छ  । वालीलाई यत्तिकै वेच्नु भन्दा प्रशोधन गरेर बेच्दा वा बजारीकरण गर्दा तुलनात्मक रुपमा राम्रो मुल्य पाइन्छ । नेपालमा त्यती ठुला ठुला प्रशोधन मिलहरु स्थापना भएको छैन । यदि ठुला प्रशोधन मिलहरुको स्थापना गर्न सक्ने हो भने प्रशोधत वस्तुको मुल्य वा बजार भाउ बढी पाउन सकिन्छ । तोरीको खाने तेल, तोरीको धुलो, तोरीको कपालमा लगाउने तेलको उद्याग स्थापना गर्न सकिन्छ ।
 

 तोरी, रायोको प्रजातिहरु (Species of Rapeseed and Mustard)

८० प्रतिशत आद्रता, ४ देखि १० डि.से.ग्र्रेड र २९ डि. से. ग्र्रेड भएको तुषारो नपर्ने तापक्रम तेलहन बालीको खेतिको लागि उत्तम हुन्छ ।
तातो हावा र उच्च तापक्रम बोटको बिकास, तोरीको दाना, तेलको मात्रामा प्रतिकूूल असर पार्दछ । तेलहन बालीको खेती सबै माटोमा हुन्छ तर दौमट माटो उत्तम मानिन्छ ।बलौटे माटोमा बर्षातको समय सुक्ष्म खाद तत्व चुहिएर जाने भएकोले प्राङगारिक पर्दाथ वा गोबर मलको मात्रा बढाउनु पर्दछ । पि. एच. ६ देखि ८ भएको माटो उपयुक्त हुन्छ । निकासको राम्रो ब्यबस्था भएमा बेसि उत्पादन हुनुको साथै बीउ बिजनको गुणस्तर राम्रो हुन्छ ।

• तोरी वालीको लागि प्रति हेक्टर ८ देखि १० के.जि. विउ प्रयोग गर्नु पर्ने अनुसन्धनबाट थाहा भएको छ ।
• मिश्रित बाली ८ के.जी. तोरी १० के.जी. मसूरो प्रति हेक्टरका दरले छरिन्छ ।
• तर वाक्लो वा बढि बिउ प्रयोग गरीएको ब्याडमा, बढि भएको बोट विरुवाहरु पतल्याउने, बेडाउने, र उखेलिएका वोटहरु: fusfu रुपमा बजारमा बेचि थप आम्दानी लिन सकिन्छ ।

बीउबाट सर्ने रोगहरु जस्तै : डढुवा, जरा कुहिने, डाठ कुहिने रोग नियन्त्रणका लागि प्रति के. जि. बिउमा ३ देखि ४ ग्राम डाईथेन एम. ४५ वा बेभिस्टीनले उपचार गरी बिउ छर्दा रोगबाट हदै सम्म जोगाउन सकिन्छ ।
तोरी परसेचित वाली अन्तर्गत पर्ने भएकोले बिउको लागी खेती पृथ्क्ता दुरी (मूल बिउ उत्पादनको लागि ३०० देखि ४०० मीटर र प्रमाणित बिउ उत्पादन गर्न २०० मीटर ) दूरी राख्नु पर्दछ ।

औजारहरु यस प्रकार छन् 
१. हाते ट्रयाक्टर/ट्रयाक्टर
२.न्यापस्याक स्प्रेयर
३. कुटो
४. कोदालो
५. थ्रेसर
६. माक्स
७. गाडी
 

तराई र भित्री तराईमा असोज तेस्रो हप्ता देखी कात्र्तिक दोस्रो हप्ता र पहाडमा असोज १५ देखी २५ गते भित्र  खेती गर्दा रोगकिरा कम र उत्पादन बढी हुन्छ ।

• दुई पटक खानजोत, डल्ला फुटाउने र माटो मसिनो पार्नू पर्दछ ।
•  दोस्रो पटकको जोताईमा १० टन प्रति हे. प्राङगारिक वा गोबर मल र सिफारिस ना.फो.पो. को मात्रा माटोमा मिलाउने ।
• बीउ छरिसकेपछि हल्का पाटा लगाउने वा सम्याउने ।

• तोरी लाइन देखी लाइन ३० से.मी. र बोट देखी बोट भने लगातारमा लगाईन्छ । तोरी लगाउदा धेरै गहिरो गरी लगाउन हुदैन मात्र २.५–३ से. मी. गहिरामा हुनु पर्दछ ।    

 तोरी बाली अन्य खाद्यान्न बालीको तुलनामा अलि बढी मल चाहिन्छ ।

•  १० टन प्राङगारिक वा गोबर मल प्रति हेक्टर
•  डि. ए. पी ८७ केजी प्रति हेक्टर,
•   युरिया ९७ केजी प्रति हेक्टर,
•  पोटास ३३ केजी प्रति हेक्टर,
• सल्फर २० केजी प्रति हेक्टर,
• बोरोन १ केजी प्रति हेक्टर  र
•  जिङ्क २० केजी प्रति हेक्टर
• युरियाको आधा भाग फूल फुल्नु भन्दा १ हप्ता अघि छर्ने तर अरु सबै मल जग्गा तयारी गर्ने बेलामा छर्ने ।
•  मलखादको प्रयोगले तोरी उत्पादनमा २५ देखि ५० प्रतिशत बढेको पाइन्छ ।
• गाईवस्तको बासी पिसाबमा ३ देखि ४ गुणा पानी थप्ने र १६ लिटर प्रति कठाको दरले फूल फुल्नु अघि एक हप्ताको अन्तरालमा दुई पटक छर्नाले लाही किराको प्रकोप कम, बोटको वृृद्धि भई उत्पादन बढने गर्दछ ।

तोरी बालीको खेती प्राय:  पाखो जग्गामा आकासे पानीको भरमा गरिन्छ । सम्भव भए वीउ छरेको २०–२५ दिन भित्र (फूल फुल्न शुरु अघि) सिंचाई दिएमा विरुवाको बृद्घि राम्रो हुन्छ ।
 पानी जम्ने अवस्थमा निकाशको राम्रो व्यवस्था हुनु पर्दछ नत्र तोरीका बोटहरु पहेँलिन सक्छ ।
स्प्रिन्कल सिँचाई सुविधा भएको ठाउमा कोशा लागे पछि दाना पोटिलो हुने बेलामा दोस्रो सिँचाई राम्रो मनिन्छ । यस बेलाको सिँचाईले तेलको मात्रा पनि बढाउछ ।

तेलहन बालीहरुलाई एकल वा मिश्रित वा घुसुवा बालीको रुपमा ठाउ परिस्थिति तथा समयनाकुल लगाउन सकिन्छ । त्यसकारण बाली लगाउदा निम्न प्रणाली अपनाई खेती गर्दा बढि फाइदा लिन सकिन्छ ।

• धान–तोरी–मुंग
• धान–तोरी–धान
• मकैै–तोरी–मकैं
•  धान–तोरी+मसूरो
•  धान–तोरी+चना
• धान–तोरी+आलस
• धान–¬तोरी+धनिया
•  धान–तोरी+उखू

यो रोग पात, कोसा र डाठमा गाढा खैरो थोप्ला उत्पन्न हुन्छ र थोप्लाहरु एक अर्कासँग मिल्न गई सम्पुर्ण पात तथा हरियो भागहरु डढेको जस्तो देखा पर्दछ ।
नियन्त्रण
रोगको प्रकोप देखना साथ डाईथेन एम.–४५, ३ ग्राम प्रति लिटर पानीमा मिसाई १० दिनको फरकमा २ वा ३ पटक छर्नाले रोग नियन्त्रण हुन्छ । अथवा रोभराल ५०, १.५ देखी २ ग्राम प्रति लिटर पानीमा मिसाई छर्नाले डढुवा रोगको प्रभावकारी नियन्त्रण भई उत्पादनमा दोब्बर वृद्धि पाईएको छ ।

यो रोग पातको मथिल्लो भागमा धब्बाहरु  देखिन्छन् । भने यसको ठीक मुनिपट्टी सेतो ढुसी पलाएको देखिन्छ । आक्रमण बढी भएमा फूलमा पनि असर गर्दछ । रोग लागेका फूलहरु बिकृत भई बटारिएको हुनुको साथै सेतो धुलोले ढाकेको देखिन्छ ।
नियन्त्रण
रोगको लक्षण देख्ना साथ डाईथेन जेड–७८, २ देखी ३ ग्राम प्रति लिटर पानीमा मिसाई छर्ने वा १ ग्राम केराथेन प्रति लिटर पानीमा मिसाई १० दिनको अन्तरालमा २ देखी ३ पटक छर्नु पर्दछ ।

यदि डाउनी मिल्डयु सँगै यो रोग पनि लागेमा बिरुवाका पात, डाठ र फूलमा सेता फोका देखिन्छ र ति फोकाहरु फुटेर सेतो धूलोहरु झरिन्छ । फूलहरु बिकृत हून्छन् र दानाहरु लागदैनन् ।
नियन्त्रण

• बाली समयमा लगाउने ,खेतलाई  झारपात मूक्त्त राख्ने ,रोगी बिरुवालाई उखेली जलाउनु वा गाड्नु पर्दछ ।
• रोगको प्रकोप देखना साथ डाईथेन एम.–४५, ३ ग्राम प्रति लिटर पानीमा मिसाई १० दिनको फरकमा २ वा ३ पटक छर्नाले रोग नियन्त्रण हुन्छ वा मेटालाक्सिल (रेडोमिल ) १ एम. एल. पानीमा मिसाई १५ दिनको फरकमा छर्नाले रोग नियन्त्रण हुन्छ ।

तोरी बालीको सुरुको अवस्थामा लाग्ने यो प्रमुख किरा हो । यो असोज÷कार्तिकमा देखा पर्दछ । र चिसो लागे पछि हराएर जान्छ । किराको लाभ्रेकोे रङ कालो हन्छ । यसले बिरुवाको कलिलो अवस्थामा पात र कमलो भाग खाइ दिन्छ ।
रोकथामः
किराको प्रकोप देख्ना साथ मालाथियन ५ प्रतिशत धुलो बिषादी २० देखी २५ के.जी. प्रति हेक्टरको दरले बिहानी पख छर्नु पर्दछ ।
अथवा क्लोरोपाइरीफस १० प्रतिशत / साइपरमेथ्ररिन १० प्रतिशत झोल २ एम. एल. प्रति लिटर पानीमा मिसाइ छर्दा नियन्त्रण हुन्छ ।

यो किरा तोरी बालीहरुको प्रमुख शत्रु हो । यस किराको माउ तथा बच्चा दुबै बिरुवाको पात, मुनाहरु, फूलका गुछामा बसी रस चुस्छन् । समयमा नै यसको नियन्त्रण गरिएन भने उत्पादनमा निकै कमी आउछ ।
रोकथाम :
बाली समयमा लगाउने ।
 किराको प्रकोप देखिएमा साइपरमेथ्ररिन १० प्रतिशत झोल १ देखी २ एम. एल. प्रति लिटर पानीमा मिसाइ छर्ने वा रोगर ३० इ.सी. १ लीटर प्रति १००० लिटर पानीमा मिसाइ १ हेक्टरमा छर्ने ।
 किरा लागेको भागमा खरानी छर्ने वा १० प्रतिशत गौउ मुत्र वा निमको पातको झोल ३ देखी ४ पटक सम्म प्रयोग गरेमा यस किरालाइ नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

यो किराको लाभ्रेले सुरुमा झुन्डमा पातमा बसी कोत्रेर खान्छ । पछी लाभे्रहरु हुर्किएर चारैतिर छरिएर पात तथा कोसाहरु खान थाल्दछन् ।
रोकथाम 

•  यो किराको नियन्त्रणको लागि शुरुमा लाभ्रेको झुन्डलाई पात सँगै टिपी नष्ट गरी दिंदा चारै तिर फैलिन पाउदैन ।
•   प्रकोप बढी भएमा २ मि. ली. इक्लोप्रिड प्रति लिटर पानीका दरले घोली मध्यान्नमा छर्ने गर्नु पर्छ ।
• तोरी बालीमा हूने मुख्य झारपातहरु र नियन्त्रणका  उपायहरु
• तोरी बालीमा उम्रिएका झारपातहरु समयमा नियन्त्रण गरिएन भने उत्पादनमा ३० प्रतिशत सम्म   ह्रास ल्याउछ । तोरी बालीमा हुने झारपातहरु जस्तै : बेथे, मोथो, गाजरी, ठोकारा, दुबो, कुटिलकोसा, केदली आदि ।
• यी झारपातलाई बाली उम्रेको शुरुको अवस्थामा हटाउनु पर्दछ । झारपात हटाउदा बालीको बोटको संख्या पनि ठिकको दुरीमा राख्न सकिन्छ । ज्यामी नपाएको खण्डमा पेन्डीमेथालिन ३ देखी ४ एम. एल.प्रति लिटर पानीमा मिसाई १५ देखी २० लिटर झोल प्रति केजी बीउ छरेको एक दिनपछि मजाले छर्नू पर्दछ । त्यस्तै ठोकरा झार नियन्त्रणको लागि ग्लाइफोसेट १०० मि.लि. प्रति हेक्टर फूलफूल्ने बेला र १५० मि.लि. प्रति हेक्टर जमीनमा १००० लि. पानीमा मिलाइ एक हप्तामा पुन दोहोराएमा यो झारपातहरुमा कम आउने पाइएको छ साथै बाली चक्र अपनाएर ठोकारा धेरै हुने खेतमा आलस वा सिमी लगाउने हो भने पनि ठोकाराको संख्यामा उल्लेख्यनिय कमी आउछ ।
   

बाली पुरै पाके पछि उखेल्दा वा काट्दा दाना झर्ने समस्या हुने हुदा ८० प्रतिशत कोसा पहेँलो भएपछि विहानी पख वाली उखेल्नु वा काट्नु राम्रो हुन्छ । उखेले पछि तोरीलाई खलिहान वा आँगनमा पाँच/सात दिन राखेर त्यसपछि तीन÷चार  घाम राम्रोसँग सुकाएर दाना झार्नु पर्दछ । यसरी झारेका दानाहरुलाई ३/४ दिन घाममा सुकाएर ८ प्रतिशत चिस्यान कायम राखि सुख्खा र ओभानो ठाउँमा भण्डारण गर्नु पर्दछ ।

उत्पादन र फाइदा
उन्नत प्रबिधि अपनाएर राम्रोसँग गरिएको तोरी खेतीबाट प्रति हेक्टर १००० देखि १३०० के.जि. उत्पादन लिन सकिन्छ । यसरी सम्पूर्ण खर्च कटाएर (रु ४००००। आज भोली भाउ ( रु७० प्रति के. जि.)अनुसार प्रति हेक्टर रु ४०,५००। खुद नाफा लिन सकिन्छ ।

तोरी बालीबाट दाना झारीसके पछि यसलाई जुटको अथवा प्लासटिकको बोरामा भरेर राखिन्छ । भण्डारण गर्दा मुख्य ध्यान राख्नु पर्ने कुरा भनेको यसमा रहेको चिस्यान हो । यसमा चिस्यान ८%  भन्दा धेरै भएमा  किरा र रोगहरुले आक्रमण गर्ने गर्छ । त्यसपछि ८%चिस्यानमा ओभानो ठाउँमा राख्नु पर्दछ । भण्डारण घरमा प्रसस्त हावा खेल्ने ठाउँ हुनु पर्छ । प्रशोधनमा मुख्य भनेको यसबाट तेल निकाल्नु नै हो । तोरीबाट तेल निकाल्दा तारीलाई राम्रोसँग सफा गरी मिलमा तोरी पेल्दा तेलको मात्रा बढेको पाईन्छ । र त्यसको पिनालाई २–३ पटक सम्म दोहोराउदा तेलको मात्रा बडाउन सकिन्छ । त्यसो नगर्नादा ६% सम्म तेल पिनामा नै रहने गर्छ । र त्यस बाहेक तोरीको पाउडर पनि प्रयोगमा आएको पाइन्छ । तोरीको पाउडरलाई अचार बनाउदा, माछा, मासुमा राख्दा त्यसको स्वाद बड्छ । नेपाल सरकारद्वारा लागु गरिएको प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियाजनाले कृषि उत्पादनमा विशेष जोड दिइरहेको छ । त्यसैले प्रशोधन केन्द्र खोलेर तोरीका अन्य उत्पादनलाई बढावा दिन सके किसानहरु अझ लाभान्वित हुन सक्छन् ।

तोरी परसेँचित वाली भएकोले फूलफुल्ने बेलामा मौरी, बारुला आदि परसेचनहरुको आवश्यकता पदर्छ । बिषादीको प्रयोगले फाईदा जनक किरा मर्ने भकाले परागसेचनमा कम हुन गई तोरीको उत्पादन कम हुने गरेको पाईन्छ ।

सन्दर्भ सामाग्री 

• कृषि डायरी, २०७४
• तोरी खेती उत्पादन प्रविधि, इन्टरनेट सामग्री 
• http://onlinelibrary.wilas.com/doi/pdf/1001007/BF02635885,  mordern processing of rapeseed.